Útdrátt í vinstri dálki
gerði GÓP

Sigurjón Rist
1917 - 1994

Ávarp Sveinbjörns Björnssonar
í kaffisamsæti í Hálendishóteli við Hrauneyjar
eftir afhjúpun styttu af Sigurjóni Rist við Hald
6. október 2006.

Það sem ég rek hér er að mestu byggt á þessum greinum, fyrir utan mitt eigið minni úr samstarfi við Sigurjón við útgáfu Jökuls og störf í stjórn Jöklarannsóknafélagsins.

Ég fór einnig á vef Morgunblaðsins og rakst þar á heimasíðu Gísla Ólafs Péturssonar með ýmsu efni um Sigurjón og ferðir hans. Þar er m.a. frásögn af einni frægustu ferð hans til snjómælinga á Gusa inn að Tungná í desember 1957 sem lýsir vel þeim aðstæðum sem Sigurjón glímdi við og hér fer vel á að lesa ykkur til upprifjunar. Gísli Ólafur er sonur Péturs Sumarliðasonar sem var um árabil við veðurathuganir í Jökulheimum og Guðrúnar Gísladóttur bókavarðar Orkustofnunar og systur Jakobs Gíslasonar raforkumálastjóra.

Næstu ár stundaði Sigurjón ýmis störf á Akureyri, hafði umsjón með síldveiðiskipum og síldarsöltun, og frá 1942 rak hann bifreiðaverkstæði fyrir KEA og Mjölni hf, allt fram til 1947, er hann hóf störf hjá raforkumálastjóra við vatnamælingar, sem áttu eftir að verða ævistarf hans. Árið 1942 kvæntist hann Þorgerði Sigrúnu Jónsdóttur en þau skildu. Á þessum árum tók hann mikinn þátt í fjallaferðum á vegum Ferðafélags Akureyrar, einkum norðanlands. Þar öðlaðist hann mikla reynslu í ferðalögum á bílum um óbyggðir og vegleysur. Sú reynsla kom honum að ómetanlegum notum í vatnamælingastarfinu síðar.

Myndina af
Sigurjóni tók
Jakob Jakobsson
árið 1959
við uppsetningu
vatnamælis
við Þjórsá.

Músaðu hér
- eða á myndina
til að sjá þær allar

Fyrstu tíu árin var Sigurjón eini fastráðni starfsmaður Vatnamælinga. Á þessum frumbýlingsárum byggði hann að heita má einsamall upp kerfisbundnar vatnamælingar í öllum landshlutum. Þetta gerði hann á þeim tíma sem samgöngur allar voru mun örðugri en nú, sérstaklega á hálendinu. Fyrir tíma Sigurjóns höfðu ýmsir gert mælingar á rennsli fallvatna og þær voru á höndum vegamálastjóra þar til raforkumálaskrifstofa var sett á fót. Þessar mælingar voru hins vegar ekki samfelldar og því gagnslitlar fyrir áætlanir um virkjanir. Með starfi Sigurjóns verða til í fyrsta sinn hér á landi samfelldar rennslisraðir fallvatna.

Hann er þannig upphafsmaður nútímalegra vatnamælinga hér á landi.

Sigurjón lagði áherslu á að kanna vatnafar landsins í öllum landshlutum og var óþreytandi á ferðalögum til að mæla rennsli við allar þær aðstæður sem upp koma hér á landi. Hann mældi jafnt rennsli linda, vetrarrennsli á ísilögðum ám sem vatnavexti. Hann hélt norður í land til þess að mæla stórflóð þegar sumarleysingar á hálendi hófust af fullum krafti eftir kalt vor, austur á land til þess að mæla skyndileg haustflóð vegna stórrigninga á frosna jörð, upp í Elliðaár og Sog þegar jarðstífla brast, um hávetur kannaði hann þrepahlaup, þegar ísstíflur brustu hver af annarri og flóðöldur mögnuðust þrep af þrepi. Hann óð með járnstaf í hendi út í skaftfellsk jökulhlaup, inn í jakaflugið og það tók undir í fjöllunum þegar stórgrýtið valt fram á árbotninum. Þegar bergspilda hrundi niður í Steinholtslón og hratt fram flóðbylgju náði Sigurjón að meta flóðtoppinn, sem á tíu mínútum varð fimmfalt meðalrennsli Þjórsár.

Sigurjón dýptarmældi stöðuvötn landsins, reiknaði vatnsmagn þeirra og mat aðstöðu til þess að safna og geyma þar vatnsforða. Hann kannaði ísalög í ám og vötnum, vann að snjómælingum á hálendi og jöklum og kom upp safnmælum til mælinga á úrkomu. Hann skráði snjóflóð og lengdarbreytingar á skriðjöklum landsins og tók þátt í leiðöngrum til að mæla þykkt Vatnajökuls 1951 og Mýrdalsjökuls 1955 með bergmálsmælingum.

Meðal jöklafræðinga um allan heim var Sigurjón þekktur fyrir mælingar sínar á rennsli í jökulhlaupum frá Grímsvötnum. Það er erfitt verk að mæla straumhraða, breidd og dýpt í jökulám sem flæmast yfir sanda í síbreytilegum álum og ógerningur er að koma fyrir stöðugum vatnshæðarmælum. Mælingar hans við þær aðstæður, áður en brýr ogvegir komu yfir Skeiðarársand eru meðal mikilla afreka hans.

Sigurjón vandaði til allra verka, kannaði alla málavöxtu áður en hann hófst handa og hlustaði vel á hvert orð þegar hann var kallaður til ráðuneytis.

Kappið og þrekið var óskaplegt. Hann stakk sér til sunds og kafaði eftir mælitækjum sem fallið höfðu til botns í straumvötnum, hlóð sleitulaust stórgrýti í undirstöður að mælistöðum líkt og þá sem stytta hans stendur á, lagði nótt við dag til að koma út skýrslum um mælingar sínar, unni sér ekki hvíldar né matar fyrr en verki var lokið. Hann gekk svo vel frá mælistöðvum sínum að fólk trúir því að þær hafi alltaf staðið við árnar.

"Gusi í Tungnaá
með skíðin upp á skararbrún"

Tilvitnað og endursagt úr bókinni Vadd' út í eftir Sigurjón Rist, Hermann Sveinbjörnsson skráði, útgefandi Skjaldborg 1989. Í Jökulheimum er (árið 2001) til eintak af bókinni og þú skalt lesa frásögn hans af þessum atburði á síðunum 163 - 176.

"Þann 10. desember (1957) lögðum við þrír af stað frá Reykjavík, Eberg Elefsen, sem var þá nýbyrjaður hjá Vatnamælingum og hefur unnið með mér alla tíð síðan, Guðmundur Jónasson, fjallabílstjóri með snjóbíl sinn Gusa upp á vörubílspalli, og ég (Sigurjón Rist) var leiðangursstjóri fararinnar."

Sigurjón réðst í að reyna að ná geyminum úr þessari krapagröf. Til að halda fötunum þurrum afklæddist hann öðru en milliskyrtu og húfu og var síðan í vaðgallanum. Svo fór hann hiklaust ofan í krapagrautinn og á kaf með höfuðið með lykil í höndum, þreifandi fyrir sér - og þurfti í atlögunni að fara þrisvar eða fjórum sinnum upp með höfuðið til að anda. Upp kom kassinn heilu og höldnu.

Sigurjón smaug úr helgreipum kuldans og það var atorka hans sem bjargaði lífi þeirra allra þriggja og að endingu Gusa úr vökinni og öllum heim fyrir jólin. Hann segir: Þegar við höfðum borið á bakinu eða dregið á sleðakrílinu allan nauðsynlegan farangur út af ísnum vestur í brekkuna í Svartakróki, s.s. talstöðina, geyminn, svefnpoka, mat og sitthvað fleira, var ég laus við kuldahrollinn að fullu. Ég var orðinn vel heitur og mér leið alveg sérstaklega vel. Mér fannst þetta vera ævintýralegt og ég fylltist vellíðan. Við það að hafa tekist að ná geyminum af djúpu vatninu fylltist ég öryggiskennd og varð strax vongóður um að okkur tækist að ná bílnum upp.

Félagar Sigurjóns voru ekki eins brattir og hann - og líklega liðið verr en mér þegar þeir horfðu á mig fara í kaf í krapasúpuna -

Snjóbíllinn hefur fallið niður um ís á Tungnaá. Hann situr á 170 cm dýpi með skíðin uppi á skararbrún. Hann er 400 metra frá landi við Svartakrók. 

Guðmundur taldi óæskilegt að nefna Tungnaá, það mundi valda óþarfa hræðslu og kvíða. Betra væri að tala um krap. Nokkru síðar um kvöldið náðum við sambandi við Reykjavíkurradíó.

Við búum í snjóhúsi við Svartakrók. Snjóbíllinn er fastur í krapi. Hjálparleiðangur hafi meðferðis margar krafttalíur, mikið af vírum og köðlum, járnum, trjám og gaslampa. Sigurjón Rist.

Jón
Eyþórsson

Jón bað Jakob að lesa skeytið aftur, sem hann gerði. Þá sagði Jón hægt en ákveðið: "Þetta er ekkert venjulegt krap". Þeir gerðu sér báðir grein fyrir því að snjóbíllinn var fastur í Tungnaá. Með þá fullvissu fór harðsnúinn þriggja manna leiðangur af stað strax um nóttina á snjóbílnum Kraka.

vist
í snjóhúsi

Þeir félagar reyndu nú að hvílast og sofa í snjóhúsinu. Ekki var allt slétt undir þeim og þess er sérstaklega getið hvernig Guðmundur þurfti að skera af ísköggli til að geta lagst fyrir. Þeir náðu að sofna enda allir dauðuppgefnir.

Út úr snjóbílnum komu þeir Haukur Hallgrímsson, Heiðar Steingrímsson og Gunnar Guðmundsson, allir virkir félagar í Jöklarannsóknafélaginu. Um leið og þeir hoppuðu út úr Kraka þá tautaði Guðmundur fyrir munni sér: "Haukur - já, Heiðar - já, Gunnar - Já." Það sýndi glöggt að þarna voru komnir þrír menn sem Guðmundur treysti til að leysa af höndum það erfiða verk sem framundan var.

Nokkrum mínútum eftir að við vorum komnir inn í Kraka leið yfir Hauk og það svo hastarlega að hann virtist vart með lífsmarki. Ekkert var hægt að gera, sex manna hópur einangraður inni á öræfum. Í slíkum skafbyl var vonlaust að ná talstöðvarsambandi og þar að auki gagnslaust því að þeir einu sem treystandi var til að brjótast úr höfuðborginni í skyndingu inn í Svartakrók voru komnir þangað.

Þann dag tókst að koma Gusa 20 kílómetra og á vörubílspallinn sem beið sunnan Valahnúka - en snjórinn var slíkur að bílarnir komust hvergi.

og
til
Reykja-
víkur

Við áttum langan veg fyrir höndum því í allri ófærðinni varð að fara Krísuvíkurveg. Það tókst að komast til Reykjavíkur um daginn og ganga frá dótinu, setja hvern hlut á sinn stað og komast til jólainnkaupanna á elleftu stundu á kvöldi heilags Þorláks. Gusi var kominn á bæði skíðin sín aftur áður en jólin voru úti.

Sigurjón vann mikið starf fyrir Jöklarannsóknafélag Íslands og var þar heiðursfélagi. Hann var gjaldkeri frá stofnun þess þar til hann tók við formennsku að Sigurði Þórarinssyni látnum.

Í öllum sínum störfum sýndi Sigurjón frábæran dugnað, ósérhlífni og samviskusemi. Hann átti sér vissulega góða samstarfsmenn sem hann bar ávallt mikla umhyggju fyrir. Hann gerði miklar kröfur til þeirra. En mestu kröfurnar gerði hann þó ávallt til sjálfs sín og hann bar jafnan sjálfur þyngstu byrðarnar.

Sigurjón öðlaðist í æsku í ríkum mæli hugsjónina um betra Ísland og hún vék aldrei frá honum. Þessi hugsjón mótaði öll hans störf. Starf hans er lýsandi dæmi þess hverju einstaklingur með hugsjón fær áorkað.