GÓPfréttir
forsíða

Klípu-
sagan:
Heinz
er í
vanda

 Lawrence Kohlberg (1927 – 1987).

Kohlberg var bandarískur sálfræðingur, fæddur í Bronxville í New York. Hann starfaði sem prófessor við háskólann í Chicago og við háskólann í Harvard. Hann var meðal annars frægur fyrir rannsóknir sínar á þróun siðferðisþroskans. Við það notaði hann klípusögur og spurði viðmælendur um þeirra mat.
Hann setti fram hugmyndir um sex siðferðis-stig á þremur siðferðis-skeiðum í þroskaferli mannsins. Þroski hvers einstaklings fer af einu stigi upp á það næsta uns að því kemur að hann fer ekki hærra.
Flestir eru strandaðir þegar komið er á 4. stig.
Það á við um öll stigin að sá sem er á því stigi getur ekki skilið röksemdafærslu efra stigs - nema það sé aðeins af næsta stigi fyrir ofan hans. Nauðsynlegt er að gæta þessa þegar börnum er liðsinnt - og hafa í huga þegar hlýtt er á eða blandast í siðræna umræðu fullorðinna sem oftast má gera ráð fyrir að séu á 3. - 4. stigi. 

• Gerð hefur verið sú athugasemd við framsetningu Kohlbergs að hún sé karlmiðuð og frábrugðin hugsun kvenna.
• Algengt er að einstaklingar hagi sér og dæmi svo sem þeir væru stigum neðar eða ofar en þeir venjulega virka svo að það vekur athygli viðstaddra. Þroskamunurinn kemur þá ekki í ljós fyrr en röksemdanna er óskað - sjá hér fyrir neðan. Hverjum manni er einnig hægara að vera á hærra stigi þegar málið snertir ekki hann sjálfan á neinn hátt.
• Hógværa óskin er að vilja vera sem oftast og sem lengst á sem efstu stigi - en gera sér grein fyrir að allir hrapa niður skalann á ögurstundum. Þá er mikilvægt að átta sig fljótt á því, biðjast afsökunar og reyna að lágmarka skaðann.

• 1. stig - Forðast refsingu og hlýða
  Rétt eða rangt mælist eftir því hvort því fylgir refsing. Það sem skiptir máli er að fá það sem óskað er án hugleiðinga um hvað annar þarf eða hvað honum finnst. Óhlýðni er ekkert mál ef unnt er að komast upp með það án þess að hljóta refsingu fyrir.

• 2. stig - Ég fæ mitt og þú færð þitt
  Rétt eða rangt tekur mið af eigin þörfum - og eigin afleiðingum. Vaknað hefur hugmyndin um að aðrir hafi einnig og stundum aðrar óskir. Hægt er að hjálpa öðrum ef það leiðir til þess að ég fæ mitt.

• 3. stig - Góði pilturinn - góða stúlkan
  Ákvarðanir teknar til þess að gleðja aðra, sérstaklega valdafólk samfélagsins. Mikilvægt er að viðhalda góðum venslum með því að deila með öðrum, treysta og leita eftir gagnkvæmu trausti. Sekt og sakleysi getur farið eftir ætlan hegðandans.

• 4. stig - Lög og reglur
  Einstaklingurinn lítur á samfélagið í heild þegar hann leitar sér viðmiðana um hvað skuli teljast rétt eða rangt. Hann lítur á reglur sem ósveigjanlegar og telur það skyldu sína að fara eftir þeim.

• 5. stig - Samfélagslegur samningur
  Einstaklingurinn gerir sér grein fyrir því að reglurnar eru samkomulag viðkomandi hóps um hegðun sem honum hentar. Í öðrum menningarheimi eru aðrar reglur. Hann gerir sér grein fyrir því að reglur eru sveigjanlegar og þeim má breyta ef þær uppfylla ekki lengur þarfir samfélagsins.

• 6. stig - Umhyggni
  Einstaklingurinn dregur sjálfur fram meginreglur sem honum eru undirstöðuatriði mannlegra samskipta og sem aðrar reglur heyri undir. Hann hefur sett sér eigin siðferðisramma og getur því tekið ákvörðun um að brjóta viðteknar reglur ef hegðun samkvæmt þeim brýtur þann ramma. Dómur um rétt eða rangt framferði tekur óhjákvæmilega mið af kringumstæðum hegðunarinnar. Siðferðismatið ákvarðast af sjálfstæðu mati innan rammans.

Vel er þekkt sú útgáfa sögunnar sem Lawrence Kohlberg notaði til að kanna siðferðilega stöðu svarenda.

Hún er svona:

Heinz, eiginmaður veiku konunnar, hefur farið til allra sem hann þekkir til að fá lánað fé en tókst ekki að safna nema $ 1.000 - helming þess sem hann þarf fyrir skammtinum.

Hann fór til lyfjafræðingsins og sagði honum að konan sín væri að deyja en læknarnir teldu líklegt að henni mundi batna ef hún fengi þetta dýra lyf. Hann hefði hins vegar engin tök á að greiða nú nema helminginn, $ 1.000, en bað lyfjafræðinginn um að annað hvort lækka við hann verðið á þessum eina skammti - eða leyfa honum að greiða afganginn síðar.

Lyfjafræðingurinn sagði:  Nei! Þetta er lyf sem mér tókst að finna upp. Það hefur tekið mig langan tíma, mikla vinnu og mikið fé. Ég verð að selja það svo dýrt að ég nái að borga að lokum allan minn kostnað.

Heinz hefur fyllst örvæntingu. Hann sér engin önnur ráð en að brjótast inn í verslun mannsins til að stela litlum skammti af lyfinu handa konunni sinni.

Er það rétt hjá Heinz að brjótast inn og stela lyfinu? (Mundir þú gera það?)

Hvers vegna? - eða hvers vegna ekki?

Hér að neðan eru nokkur dæmi um mögulegar röksemdafærslur - sem flokka má til hinna sex stiga:

Eða:

Heinz ætti stela lyfinu vegna þess að það er aðeins $ 200 virði - en ekki þess sem lyfjafræðingurinn krafðist.  Heinz hafði meira að segja boðist til að borga fyrir það - og hann stal engu öðru.

Eða:

Heinz ætti ekki að stela lyfinu vegna þess að fangelsi er hræðilegur staður sem mundi sennilega valda honum meiri ömurleika heldur en missir konunnar.

Eða:

Heinz ætti ekki að stela lyfinu vegna þess að það er ljótt að stela og hann er ekki glæpamaður. Hann reyndi allar löglegar leiðir. Enginn getur því áfellst hann.

Eða:

Heinz ætti ekki að stela lyfinu vegna þess að lög banna mönnum að stela. Það er því ólöglegt.

Eða:

Heinz ætti ekki að stela lyfinu vegna þess að vísindamaður hefur rétt á sanngjörnum launum. Þótt konan hans sé veik gefur það honum ekki rétt til að stela.

Eða:

Heinz ætti ekki að stela lyfinu, vegna þess að aðrir geta haft jafnmikla þörf fyrir lyfið og líf þeirra eru jafn mikilvæg.