GÓPfréttir
forsíða

Ofvirkni-
vefurinn

Kjörþögli-
vefurinn

Þýðing á kafla úr bók eftir Erik Erikson í fjölrituðu námsefnissafni kennarans Sigrúnar Ágústsdóttur við Háskóla Íslands vorið 2005. Þar sem vísað er til upphafs þessarar greinar segir meðal annars:

Paladin - bók (þaðan er kaflinn ljósritaður). Fyrst prentað 1951. ISBN 0-586-08356-1

Útdráttur ritara og þýðanda (GÓP) er í vinstri dálki.

Útdráttur:

Átta þroskaþrep mannsins

Sá hluti sem hér er tekinn fyrir er frá bls. 222 til bls. 247.

Öryggi og óöryggi

Traustið verður til ef barnið býr við væntumþykju og virðingu fyrir því og þörfum þess og ástúð við tilraunum þess til að prófa heiminn jafnvel þótt bit þess geti reynst sársaukafull.

Það sem við köllum traust er svipað því sem Therese Benedek hefur nefnt trúnaðartraust (confidence). Mér finnst heppilegt að nota orðið traust vegna þess að í því er barnslegri tónn og meiri gagnkvæmni. Hægt er að segja að barnið treysti án þess að þar þurfi að vera um trúnaðartraust að ræða. Auk þess fylgir það orðinu traust að þar er ekki aðeins um það að ræða að barnið hafi lært að reiða sig á að tiltekin atriði og atburðir endurtaki sig á svipaðan hátt og að umannendur virki eins og vænst er heldur einnig að það treysti sjálfu sér og líffærum sínum til að ráða við þær þarfir sem koma fram. Barnið líti á sjálft sig sem nógu traustvert til þess að umannendurnir þurfi ekki að óttast neitt óvænt nema þeir verði bitnir.

Hin stöðuga smökkun og prófun í samskiptum hins innra og þess ytra lenda á krossgötum þegar bit-tímabilið gengur yfir. Tennurnar valda innri verkjum og hinir ytri vinir veita enga hjálp eða draga sig frá því eina sem veitir líkn við þrautinni: því að bíta. Tanntakan sjálf virðist þó ekki valda öllum þeim afleiðingum sem oft eru við hana tengd. Eins og fyrr er dregið upp er barnið nú í þeim straumi að það er sífellt að átta sig að nokkru leyti á fleiru og fleiru en lendir æ meir í því að finnast sem sífellt hverfi frá það sem því þykir eftirkeppnisverðast - eins og geirvartan og brjóstið og umvefjandi umönnun og athygli móðurinnar. Tanntakan og tannæfingar virðast fá sérstaka merkingu og getur vel orðið fyrirmynd að sjálfkveljandi tilhneigingu með því að njóta eigin sársauka í hvert sinn sem það finnur sig ófært um að koma í veg fyrir fyrirsjáanlegt áfall og missi.

Á þessu fyrsta æviskeiði er talið að varnarviðbrögðin frávarp og innvarp mótist. Þau munu óhjákvæmilega setja mark sitt á einstaklinginn í lífinu.

Fyrst stóra verkefni sjálfs barnsins og hinna fullorðnu er að koma barninu í gegnum þessa fyrstu boða með óbilað traust.

Sálgreiningin gerir ráð fyrir að snemma greinist milli hins innra og hins ytra og þaðan stafi frávarp (a: sú árátta að eigna öðrum eigin hvatir, tilfinningar, o.s.frv., einkum ef þær valda kvíða eða eru á annan hátt óþægilegar. b: sú árátta að hlutgera huglæg fyrirbæri) og innvarp (sú árátta að eigna sjálfum sér einkenni, hugsanir og ætlanir annarra) sem síðan reynast okkar mest inngrónu og hættulegustu varnartæki. Í innvarpinu líður okkur og högum við okkur eins og ytri velvilji sé okkar innri trausta eign. Í fráhvarfinu upplifum við innri sorg sem einhvers annars hryggð. Við þykjumst vita af illum hugsunum hjá öðru fólki sem þó raun og veru eru aðeins til í okkar eigin höfði. Þessi tvö varnarkerfi. frávarpið og innvarpið, eru ætluð verða til og mótast eftir því sem við upplífum í frumbernsku þegar við vildum fyrir hvern mun að sársauki væri ytra en ánægja væri innra með okkur, ósk sem hlaut að láta undan vitnisburði aukins þroska og að lokum - skynsemi. Þessi varnarkerfi koma svo aftur til skjalanna - meira og minna eðlilega - í áföllum ástar, trausts og trúnaðar á fullorðinsárum og getur hjá fjölda þroskaðra einstaklinga valdið óraunhæfum viðhorfum til þeirra sem átt eru viðskipti við eða samkeppni af einhverju tagi.

Fyrsta stórhlutverk sjálfsins og þar með einnig þeirra sem annast barnið er að leggja öruggan og ævarandi grunn að lausninni á frumátökunum milli grundvallar trausts og grundvallar vantrausts. Samt er rétt að hafa í huga að það traust sem barnið ræktar með sér virðist ekki svo mjög háð matarmagni eða ástartjáningum heldur miklu frekar gæðum umönnunarinnar. Mæður móta í barninu tilfinningu fyrir trausti með þeim gæðum í umönnuninni sem samtvinnar næma tilfinningu fyrir og úrlausn á þörfum barnsins og staðfasta tilfinningu fyrir persónulega traustverðum samskiptum innan þess ramma sem tíðkast í samfélaginu. Þetta verður grunnurinn að þeirri tilfinningu barnsins sem það síðar tengir þeirri upplifun að vera í lagi, vera það sjálft og verða það sem aðrir vænta að það verði. Með þeim takmörkunum sem nefnd hafa verið að framan þar sem tiltekið er hvað hafa verður í huga við umönnun barnsins eru það þess vegna fá áföll á þessu æviskeiði og þeim sem á eftir koma sem barnið ekki ræður við ef áföllin leiða sífellt til nýrrar reynslu og viðameiri endurtekninga og sterkara samhengis í þróuninni í átt til þess marks að einstaklingurinn samlagast hinu ytra samfélagi. Foreldrar mega því ekki láta sér nægja að beita boðum og bönnum. Þeir verða líka að vera færir um að koma því til skila við barnið að það sé tilgangur í því sem þeir eru að gera. Þegar í óefni kemur þá verða börnin ekki taugaveikluð af áföllum heldur vegna skorts á skilningi á félagslegu samhengi þessara áfalla.

Traust barnsins á sér spegil í trúarbrögðum samfélagsins sem í sjálfu sér eru erki-barnaleg en þó á einhverju fullorðinsplani.

Samfélaginu líður illa ef einstaklingar þess hafa mismunandi trú og einnig er hitt að þótt einstaklingi líði vel sem ekki aðhyllist trú samfélagsins getur það truflað hans nánustu, jafnvel börn hans sem hann þó gat tengt við sig trúnaðarböndum.

Hvert æviþrep og áfall hefur sérstaka skírskotun til tiltekinnar undirstöðu samfélagsins. Þetta stafar af þeirri einföldu ástæðu að æfiferill mannsins og samfélagsgerð hans hafa þróast saman. Í þessum kafla getum við lítið meira gert en að nefna þá grunnstoð samfélagsins sem sem tengist viðkomandi þrepi. Þessi tenging er gagnkvæm. Maðurinn ber þessum stoðum leifar þess hugsunarháttar sem hann hafði í frumbernsku og í ákafa ungdómsáranna og hann fær frá þeim - svo lengi sem þeim tekst að viðhalda virkni sinni - staðfestingu á bernskulegum framgangi sínum.

Trú foreldranna sem styður það traust sem vaknar í brjósti ungabarnsins hefur um aldir sótt styrk sinn í trúarstofnanir. - og þar lika oft fundið sinn versta óvin. Traust sem til verður af umönnun er í raun mælikvarði á virkni tiltekinna trúarbragða. Öllum trúarbrögðum er það sameiginlegt að gefa sig barnalega á vald æðri stjórnanda eða stjórnendum sem útdeila jarðargæðum og heilnæmi andans. Eftir fylgir lýsing á smæð mannsins, lítilvægi hans og auðmýkingu, viðurkenningu í bænum og söng á misgjörðum og illum hugsunum og ákafri innri þrá eftir því að fá að sameinast hinni guðlegu leiðsögn og loks þeirri hugljómun að traust einstaklingsins hljóti að verða að vera hin almenna trú og vantraust einstaklingsins skilgreinist sameiginlega sem ill og einstaklingurinn reisist frá því illa með því að taka þátt í trúarhefðum fjöldans og sýna tákn traustverleika í samfélaginu.

{Þetta er hin samfélagslega og félagssálfræðilega hlið trúarinnar. Mótsagnakennd tengsl hennar við hugmyndir einstaklinganna er nokkuð sem alls ekki má gera lítið úr (sjá Young Man Luther). E.H.E.}

Við höfum áður lýst hvernig ættflokkar sem kljást við tiltekin náttúrufyrirbæri þróa með sér sameiginlega töfra sem virðast gera vel við hina yfirnáttúrulegu stjórnendur framboðs matar og gæfu rétt eins og þeir væru reiðir og þyrftu að blíðkast með bænum og sjálfspyntingum. Frumstæð trúarbrögð, sem liggja alltaf undir sem grunnur allra trúarbragða, og undirliggjandi trú einstaklingsins uppfull af tilraunum til að friðþægja fyrir óljósar misgerðir við móðernið og til að byggja upp aftur trú á ágæti eigin óska og á velvild afla veraldarinnar.

Sérhvert samfélag og sérhvert æviskeið þarf að finna eigið stofnunarform fyrir tilbeiðslu sem dregur sér kraft frá heimsmynd sinni - allt frá forlagatrú til frjálshyggju. Læknisfræðileg athugun getur aðeins staðfest að margir eru stoltir af því vera engri trú háðir en eiga börn sem þola þeim það ekki. Margir virðast hlaðast orku og trú við þátttöku í félagsstörfum eða vísindarannsóknum og svo eru aðrir sem játa trú en útbreiða í raunveruleikanum vantraust bæði á líf og lýð. 

Barnið þroskast og kemst brátt í þá aðstöðu að það verður að ákveða hvort það gerir eitt frekar en annað. Það verður að velja.

Afar mikilvægt er að hið fullorðna aðhald sé styrkt, styðjandi og samkvæmt sjálfu sér.

Hér er lagður grunnur að velferð eða óhappaferð barnsins

Vöðvaþroskinn færir barnið fram til þess að það hlýtur að gera tilraunir með gagnstæðu viðbrögðin: að halda og að sleppa. Þessar tilraunir geta leitt til annaðhvort mótþróa eða væntingar um jákvæð viðbrögð og góða samvinnu á sama hátt og allar aðrar tveggja kosta tilraunir. Þannig getur tregðan við að sleppa leitt til niðurrifs og hömlunar en það getur líka leitt til umhyggju og gæslu, að hafa og eiga. Sá sem venst því að sleppa getur fundið sig knúinn til að sleppa líka lausum niðurrifshugmyndum og neikvæðum framkvæmdum en hann getur líka þróað með sér það viðhorf að líta með rósemd á þróun slíkra mála og láta þau fram hjá sér fara, skipta sér ekki af þeim.

Af þessum ástæðum verður ytri stýring að vera bæði styrk og styðjandi. Ungbarnið þarf að öðlast þá tilfinningu að sú grundvallar trú og traust á tilveruna, sem er dýrmæti arfur þess frá upphlaupum munn- og matarskeiðsins, verði ekki í uppnámi vegna tíðra kúvendinga þess þegar það vill eiga þess kost að velja og sýna að það er það sem hefur valið og sitja þrjóskt við sinn keip. Hlýleg ákveðni í aðhaldi þarf að vernda það svo að þess óþroskaða kostagreining ýti því ekki yfir í stjórnleysi þar sem það geti ekki gert upp á milli þess sem það vill halda og hins sem það vill sleppa. Ytri stuðningur þarf að gefa því færi á að standa á eigin fótum án þess að upplifa óþarfar og tilgangslausar persónulegar hneisur og byrjandi efa um sjálft sig.

Tilfinning hneisu og skammar má ekki festast í huga barnsins

Mikil skömmun leiðir ekki til einlægrar virðingar og siðsemi heldur til leynilegs ásetnings um að komast sem auðveldast hjá þeim kröfum sem haldið er uppi, óséð - ef það þá ekki kemst upp og endar í þrjósku, óskammfeilni og ósvífni. Til er amerískur söngur þar sem morðingi bíður gálgans þar sem hann skal hengjast að öllum ásjáandi en í stað þess að finna til sektar og sjá sanngirni refsingarinnar byrjar hann að húðskamma áhorfendurna og lýkur hverri setningu með orðunum Guð myrkvi augu ykkar. Margt lítið barn, sem hefur orðið fyrir óbærilegum skömmum, getur verið orðið fast í hugsunum þar sem það klifar í sífellu svipaðar bölbænir - án þess að hafa þó hugrekki eða orðaforða til að segja þær upphátt. Með þessari sláandi samlíkingu er hér verið að undirstrika að því eru takmörk sett sem barn, í frumbernsku eða síðar á ævinni, getur sætt sig við og haldið út þegar að því er hrópað að það skuli skilja að sjálf þess, líkami, óskir og draumar séu óhrein og af hinu illa og þá líka eru takmörk sett úthaldi þess í að trúa á óskeikulleika þeirra sem hella yfir það slíkum dómum. Það er mjög líklegt að það snúi hlutunum á haus og telji hið illa einungis vera fólgið í því að hinir séu til staðar. Það muni aftur ná áttum þegar þeir fari burt eða þegar það yfirgefi þá.

Hneisan er dóttir refsingarinnar sem upplifist sem eitthvert stig flengingar

Staðfestingar þessara tenginga fást bæði við læknisfræðilegar rannsóknir og úr daglegu tali venjulegs fullorðins fólks.

Þessi átök munu því setja mark sitt á hlutföllin milli ástar og haturs, milli samvinnu, sáttfýsi, frelsis og sjálfstjáningar og hins vegar bælingar alls þessa. Nái barnið þeirri tilfinningu að það hafi sjálfsstjórn án þess að glata sjálfsvirðingu sinni leiðir það til traustrar og langvarandi tilfinngar um góðsemi og prýði. Fái það hins vegar á tilfinninguna að það sé leiksoppur annarra sem ráðskist með það vex með því sú langvarandi tilfinning að það sé til skammar og það sé réttmætt að efast um ágæti þess.

Einhverjir kynnu að telja að neikvæða hlið þessara þroskaþrepa sé máluð of dökkum litum. Þeir skyldu þó ekki gleyma því að hér er ekki aðeins um að ræða ályktanir dregnar af læknisfræðilegum rannsóknum. Fullorðnir einstaklingar, sem virðast hafa náð eðlilegum þroska og ekki vera haldnir geðrænum vanda, láta í ljós sterkan vilja til að forðast hugsanlegar hneisur þar sem þeir kunni að verða sér til skammar og þeir láta einnig í ljós áhyggjur af því að vegið verði að þeim aftan frá sem ekki er bara afar óraunhæft og í andstöðu við það sem þeir gjörþekkja heldur getur það einnig reynst örlagaríkt ef þaðan afleiddar tilfinningar fara til dæmis að hafa áhrif á þjóðflokkaágreining og alþjóðastjórnmál.

Frumkvæði þarf til allra verka, einfaldra og flókinna, jákvæðra og neikvæðra.

Vissulega er það svo að fjölmargir leggja ameríska iðnaðarmerkingu í orðið frumkvæði. Engu að síður er frumkvæði órjúfanlegur hluti hverrar framkvæmdar sem ekki verður undan skilinn hvort sem menn starfa við að safna ávöxtum eða stýra fjárfestingum.

Þegar barnið fer að reyna að ganga og er á því stigi að uppgötva kynfæri sín vex því ásmegin við það sem það tekur sér fyrir hendur og í fyrstu aðeins til þess að vera að gera eitthvað. Á því er engin einfaldari lýsing. Það miðlar ánægjunni við að ráðast til aðgerðar og takast.  Hjá drengjum verður áherslan einkum á þrýsti-verkum og köstum en hjá stúlkunum í aðferðum við að taka á móti og grípa og í að gera sig geðþekkari og meira aðlaðandi.

Mikilvægt er að taka á slíkum árekstrum þannig að barnið komist heilt og ánægt frá þeim.

Tilurð frumkvæðisinis kallar jafnframt á tilurð tvískiptrar hugsunar, smábarnshluta sem framkvæmir og foreldrishluta sem hefur eftirlit.

Hættan er nú á því að mistök á þessu stigi veki með barninu sektarkennd og sjálfsefa og jafnvel sjálfs-fordæmingu.

Ungabarnsins vaknandi kynvitund og forboðið við kynleikjum systkinia, vönunar áráttan og yfirsjálfið, allt þetta sameinast um að draga fram hinn sérmanneskjulega vanda sem um leið knýr barnið til að snúast frá sinni fyrri kynlausu tengingu við foreldra sína og hefja hina hægfara þróun til þess að verða sjálft foreldri í fyllingu tímans og bera siði og venjur samfélagsins til eigin afkomenda. Hér verða mögnuðustu skilin og áhrifamestu umbreytingarnar í orkustöð tilfinningalífsins skilin á milli mannlegrar reisnar og mannlegs ömurleika. Héðan í frá verður barnið með tvískipta hugsun. Þau sjálfsprottnu hugmyndabrot sem áður höfðu eflt hugarþroska og vöxt líkama smábarnsins deilast nú í smábarnshluta sem hlúir að og hvetur til framkvæmda sem efla vöxt og viðgang hugar og handar og í foreldrishluta sem styður og eflir sjálfs-eftirlit og sjálfs-athugun, sjálfs-leiðbeiningu og sjálfs-refsingar.

Hér er vandamálið fólgið í því hvernig til tekst með gagnvirka leiðréttingu. Um leið og barnið, sem nú er svo reiðubúið til að ráðskast með sjálft sig, fer að þroska með sér tilfinningu fyrir siðferðislegri ábyrgð, þannig að það fer að átta sig á fyrirkomulagi, venjum og hlutverkum sem leyfa því ábyrga þátttöku, fer það líka að finna ánægju við að takast að beit atólum og tækjum, handleika markverð tæki og annast yngri systkini.

Í geðvanda fullorðinna koma leifar frumkvæðisátakanna fram annað hvort sem ákafri neitun sem veldur bælingu óskarinnar og afnámi þess líffæris sem hlut átti að - með lömun, hindrun eða getuleysi, eða sem ofur-uppbætandi sýning, þar sem hans heilagleiki , sem svo gjarnan mundi vilja sökkva í sandinn, þvert á móti réttir fram höfuð og háls. Einnig er algengt að einstaklingurinn sökkvi í sálgeðrænan vanda. Það er eins og menningin hafi gert manninum að yfir-auglýsa sjálfan sig til þess að hann samsami sig og semja sig svo að sinni eigin auglýsingu að einungis veikindi geti boðið honum undankomuleið.

Þetta þroskastig er samt jafnframt upphaf bjartra vona og barnið er námfúst og vill svo gjarnan læra og gera vel það sem hinn fullorðni kennir.

Þegar skoðaðar eru hinar mörgu hættuslóðir á langri barnæsku mannsins er gott að líta til baka til leiðarvísisins um þroskaþrepin og á möguleikana til að leiða og liðsinna unga fólkinu - á meðan það er ungt. Það er hér sem við sjáum aftur að það er einmitt á þessum ævitíma sem barnið er áfjáðast í að læra bæði fljótt og vel og verða stærra í þeim skilningi að geta tekið sinn skerf af skyldum og verkefnum. Það er ákaft og fært um að vinna í hópi, taka þátt í verkefnum með öðrum börnum til að skipuleggja og búa til, og það vill hagnýta sér kennslu kennarans og það vill upphugsa hina fullkomnu fyrirmynd og reyna að líkjast henni. Það er auðvitað áfram í samsömun við samkynja foreldri sitt en um sinn leitar það færa tiil að láta verkahlut sinn skapa sér frumkvæði án of mikils ungbarna-áreksturs eða krosskynjaðs samviskubits en hins vegar raunhæfari sjálfsskilgreiningu grundvallaðri á jöfnuðaranda sem það hefur fundið leika um sig og aðra þátttakendur í samstarfsverkefnum. Hins ber líka að gæta að hið krosskynjaða þroskaþrep (Ödipal stage) leiðir ekki aðeins til andsnúinnar siðferðiskenndar sem þrengir sjóndeildarhring hins leyfilega heldur setur það einnig stefnuna á vit hins mögulega og geranlega sem leyfir draumum ungbarnsins að tengjast markmiðum fullorðins-lífsins. Stofnanir samfélagsins bjóða því börnum á þessu þroskastigi einfaldar fyrirmyndir í formi auðkennanlegra fullorðinsímynda sem þekkjast af einkennisbúningum, sérhæfð störfum eða öðru sem heillar nóg til að komast í stað hetjunnar í myndabókinni og ævintýrinu.

Barnið hefur þroskast svo að það stendur á þröskuldi þess að teljast til fullorðinna og verða foreldri - en þessi verðandi er í neðanjarðar-þroska og er haldið í skefjum á meðan þetta skeið varir.

Í þessari umfjöllun um þróun tilfinningarinnar fyrir iðjusemi hefur verið vísað til ytri og innri hindrana í hagnýtingu nýrrar færni og getu en ekki til þess að mannlegar tilhneigingar verði öflugri og erfiðari eða bæld reiði brjótist upp við það að barninu finnst það rekast á veggi. Þetta þroskastig er ólíkt þeim fyrri í því að hér er ekki um að ræða að innri ólga er beisluð og barninu lærist að nýta hana með nýrri snilld. Freud kallar þetta biðstigið (the latency stage) vegna þess að þá eru sterkar hvatir venjulega undir yfirborðinu svo sem eins og í nokkrum dvala. Það er hins vegar aðeins lognið á undan stormi unglingsáranna þegar allar fyrri hvatir koma upp aftur í nýrri fléttu og þá undir kynlægri stjórn.

Sjálfsmyndin skýrist hægt og hægt og hver þáttur hennar er prófaður til svo mikillar hlítar sem unnt er.

Sú samþætting kennda, reynslu og þekkingar til heildstæðrar sjálfsmyndar, sem nú fer fram, er meira heldur en bara summa þess sem áður var aflað, - eins og framan segir. Það er færni hinnar samsöfnuðu reynslu sjálfsins til að fella saman, allt sem svellur í brjósti og ólgar í líkamanum, við síbreytileika lífshvatarinnar, hæfni og færni sem þróast af hæfileikum og gáfum, og tækifæri sem gem gefast í félagslegum hlutverkum. Sjálfsmyndar-tilfinningin er því sú samsafnaða trú á það sem virðist ætla að verða að manns eigin persónuleika með tilliti til þess hversu heildstæður hann er að reynast og hversu staðfastur hann er í áliti sínu á öðrum einstaklingum, að svo miklu leyti sem unnt er að merkja af læsilegum einkennum. 

Kynferðislífið er sérstakt hugtak innan sálgreiningarinnar.

Strangt til tekið er það fyrst nú sem hið eiginlega kynferðislíf þróast því margt af því kynlífi sem fyrr fór fram er af sjálfsmyndar-leitandi tegundinni eða kynfærafíkn sem gerir kynlífið að nokkurs konar einvígi. Kynferðislífinu er þó alltof oft lýst sem einhvers konar gagnkvæmri kynferðislegri himnasælu. Þetta kann því að vera einmitt rétta augnablikið til að ljúka umræðunni um það.

Hann á að getaelskað og starfað.

Kynhrifsgetan er einnig sérstakt hugtak innan sálgreiningarinnar.

Hún er getan til þess að fá gegnhrærandi fullnægingu sem losar spennu úr öllum líkamanum - um leið og makinn - og hún á að upplifast frá kynfærunum.

Kynferðislíf er því hin óhindraða færni til að þróa með sér kynhrifsgetu svo lausa við fyrri kynfæratruflun að kynbundna spennan, en ekki bara kynfæraafurðirnar í losunum Kinleys, tjái sig í gagnkynlegum samhljómi, með fullri tilfinningu í kynfærum beggja og með titringskenndri innri spennulausn alls líkamans. Þetta er fremur hlutlæg aðferð til að lýsa fyrirbæri sem við í rauninni skiljum ekki. Þetta má draga þannig saman að um er að ræða það heildarfyrirbæri að finna, í gegnum ólgu fullnægingarinnar, yfirtaks stórkostlega upplifun og samhljóma stillingu tveggja lífvera sem á einhvern hátt hrífur burt brodd óvináttunnar og æðikasta bræðinnar sem býr í andstæðum karls og konu, staðreynda og drauma, ástar og haturs. Fullnægjandi ástartengsl gera kynlífið að minni þráhyggju, ofgreiðslur ónauðsynlegar og drottnun með kvalalosta óþarfa.

Sálgreiningin var fyrst og fremst bundin við lækningaaðferðir og því fórst oft fyrir að orða lýsingu á kynferðislífi á þann hátt að hinar ýmsu stéttir samfélagsins gerðu sér ljósa grein fyrir því sem við er átt. Sú tegund gagnkvæmra fullnægingar sem við er átt er sýnilega auðfengnari hjá stéttum og í menningarheimum þar sem aðbúnaður og viðhorf eru áhyggjulausari. Í flóknari samfélögum truflast slík gagnkvæmni af mörgum þáttum - svo sem heilsu, tækifærum og skapsmunum. Þar yrði viðeigandi orðalag fremur á þennan veg: Einstaklingur ætti að vera fær um að ná gagnkvæmni í kynfærafullnægju en hann ætti einnig að vera fær um að verða fyrir tilteknum vonbrigðum í því efni án þess að dragast þeirra vegna niður á lægra tilfinningaplan hverju sinni sem tilfinningalegur forgangur og skylda og trúfesti krefjast.

1. gagnkvæmni í fullnægingu
2. með elskuðum félaga
3. gagnstæðs kyns
4. sem einstaklingurinn vill og er reiðubúinn til að eiga með gagnkvæmt traust
5. og vill og er reiðubúinn til að stilla með honum saman ferli
1. vinnu
2. getnaðar
3. og afþreyingar
6. til að tryggja afkvæminu öll stig fullnægjandi þróunar.

Ljóst er að stefna að slíkri fyrirmynd í stórum stíl getur ekki orðið einstaklingsbundið né raunar heldur verkefni sem unnt er að vinna með læknishjálp. Það er ekki heldur á neinn hátt hreint kynlífsmál. Það er samþætting viðkomandi menningar á kynferðislegu samvali, samvinnu og samkeppni.

Einstaklingur sem hörfar frá framþróuninni er í erfiðleikum og fer oft inn í gömul hjólför úr sögu eigin þróunar. Hann tekur þá stundum upp hegðun eins og hann sé sitt eigið einkabarn og gerir sér gjarnan tilveru þar sem hans eigin áhyggjur sitja í fyrirrúmi.

Framþróun er þess vegna það sem mestu skiptir í vexti og viðgangi næstu kynslóðar, þó að til séu þeir einstaklingar sem óhamingju eða vegna sérstakra og merkra hæfileika til annarra hluta fella þennan þátt að eigin afkvæmi. Hugtakinu framþróun er einnig ætlað að fela í sér önnur samheiti svo sem framleiðni og sköpun án þess að þau geta samt sem áður komið í staðinn fyrir það.

Það hefur tekið sálgreininguna nokkurn tíma að gera sér grein fyrir því að hæfileikinn til þess að leysa sig úr hömlum þegar hugir og hendur hittast leiðir til hægfara aukningar sjálfs-áhuga og til kynbundinnar festingar við það sem verið er að gera. Framþróun er þannig í verulegum mæli á hinu sálkynferðislega og félagssálfræðilega sviði. Þegar slík auðgun er unnin fyrir gýg fylgir í kjölfarið afturför til þráhyggjulegar þarfar fyrir sýndarnánd og oft með altakandi stöðnun og persónulegri hnignun. Þá fara einstaklingar oft haga sér eins og þeir séu einkabarn sjálfs sín eða annarra. Þar sem kringumstæður leyfa  getur snemmbúin örorka eða önnur fötlun, líkamleg eða geðræn, gefið tilefni til sérlegra áhyggna af sjálfum sér. Það er ekki nóg að eiga barn eða langa til að eignast barn til að ná framþróun. Sumir ungir foreldrar virðast einmitt lenda í heftingu sem kemur í veg fyrir þróun og þroska á þessu stigi. Ástæðurnar virðast oft vera fólgnar í áhrifum á yngri stigum svo sem í yfirmáta sjálfselsku persónuleika sem erfitt hefur átt með að þróa sjálfsmynd sína og, svo komið sé aftur að frumstigunum, skorti á trú á manninn sem annars hefði gert barnið að velkomnum aðila í þjóðfélaginu. 

Ef þetta væri bók um fullorðna væri það nytsamt og ómetanlegt að bera hér saman efnahagslegar og sálfræðilegar kenningar (og byrja á hinum sérkennilegu samleitni og sundurleitni milli kenninga Marx og Freuds) og halda svo fram til umræðu um skyldleika mannsins við eigin gjörðir ekki síður en sín eigin afkvæmi.

• Samansöfnuð trú sjálfsins á öryggi hneigðar sinnar fyrir yfirsýn og skilning.
• Þroskuð ást á hinu mannlega sjálfi - ekki persónulegu eigin sjálfi - sem reynslu sem skilað hefur einhverri þekkingu á skipan heimsins og andlegum skilningi - án tillits til þess hversu dýru verði sú fræðsla hefur verið greidd.
• Sátt við að þetta eina líf einstaklingsins hafi fylgt ferli sem á einhvern hátt hlaut að verða svo sem varð og að ekkert hefði getað komið í staðinn fyrir það. Það merkir þar með nýja og öðruvísi ást á foreldrum sínum.
• Það er félagsleg samsömun við þróun fyrri tíða og margvíslegrar leitar sem fram kemur í munum og sögnum þeirra tíma.
• Skilningur á afstæði hinna ólíku lífsforma og menningarheima og um leið fúsleikinn til að verja eigin lífsstíl gegn öllum líkamlegum og efnahagslegum ásóknum.
• Vissan um að líf hvers einstaklings hefur í sinni einstöku tilviljun hitt nákvæmlega þetta stutta skeið sögunnar og að fyrir þeim einstaklingi stendur eða fellur öll mannleg reisn með einmitt þeim stíl mannlegrar reisnar sem hann hefur gert að sínum. Sá stíll mannlegrar reisnar sem er hann og samfélag hans fylgir verður þannig arfleifð sálar hans, innsigli hans eigin siðferðilega faðernis. Með slíkri loka styrkingu verður broddur dauðans sljór.

Sá sem ekki nær slíkri sátt við sjálfan sig upplifir sig í tíma-hraki og örvæntingu því hann á eftir að gera nokkrar fleiri ævitilraunir.

Hver einstaklingur þarf að ná í sjálfsheild sína öllum þeim þáttum sem um er að ræða og á nógu háu þroskastigi til þess að ná fullum þroska. Þannig munu hinn vísi Indiáni, hinn sanni herramaður og hinn þroskaði bóndi deila með sér og þekkja hver hjá öðrum hið efsta þroskastig. Sérhver menningarheild leiðir þó til þeirrar sérstöku sjálfsheildar sem markast af sögulegu samhengi og sínum sérstöku áreitum og hindrunum sem lagðar eru við kynhegðun ungbarna. Tilfinningastríð og innri átök ungbarna geta því aðeins leitt til skapandi útrásar að þau traustan hljóti stuðning menningarstofnana og þeirra sérstöku stjórnunarstétta sem þar starfa. Einstaklingur sem vill nálgast eða upplifa sjálfsheildun verður að vita hvernig á að fara að því að vera fyrirmynd í trúarbrögðum og í stjórnmálum, í efnahagsmálum, í tæknimálum, í lífi hinna heldri stétta og í listum og vísindum. Sjálfsheildun er því jafnframt tilfinningaheildun sem gerir einstaklilngnum jafnt fært að vera fylgjandi sem forystumaður.

Orðabók Websters leggur hér lið sitt til að fylla í þessa mynd á hringlægan máta. Traust, sem er fyrst þáttur sjálfseigindanna sem hér hafa verið talin, er í orðabókinni skýrður sem það að reiða sig með öryggi á heilindi annars. Ekki er ólíklegt að Webster hafi haft viðskipti í huga fremur en börn og skuld fremur en trúnaðartraust. Engu að síður heldur skýringin að fullu. Það virðist meira að segja mega umorða tengslin milli heilinda hinna eldri og traust hinna yngri með því að segja að heilbrigð börn munni ekki óttast lífið ef þeirra eldri leiðbeinendur hafa næg heilindi til þess að óttast ekki dauðann.

1. að persónuleiki mannsins þroskist í þrepum sem tímasetjist í lífi einstaklingsins eftir því hvenær hann er orðinn svo þroskaður að hann færist af hinu fyrra stigi, geri sér grein fyrir að þar eru óleyst viðfangsefni og takist á við þau í félagslega víðara umhverfi.
2. að samfélagið sé með þeim hætti að það telji eðlilegt og sjálfsagt að mæta uppvaxandi einstaklingum á þessum þroskastigum með hætti sem við á og liðsinna þeim og hvetja til að takast á við verkefni af hæfilegri gerð og í hæfilegri röð.

Á þennan hátt er mannheimurinn sífellt endurnýjaður í farteski uppvaxandi kynslóða.

Hér er slegið upp ýmsum hugmyndum um hvernig hugsa má að þættir frá  einu stigi komi að endingu inn í baráttu næsta stigs fyrir þess markimiðum - en þó ekki fyrr en eftir að þættir fyrra stigsins hafa þróast eftir eigin leiðum til nokkurrar fullnustu.

Það getur reynst nytsamt að lýsa hér aðferðafræðilegri þúðingu þessa formaukandi korts. Það sýnir á skálínunni annars vegar röð þróunarstiga og hins vegar áætlun um þróunarhraða innan hvers stigs. Með öðrum orðum sýnir það tímabundna þróun tiltekinna atriða. Kortinu er ætlað að sýna:

1. að það séu vensl milli þróunarþrepanna og að góður árangur í heildina byggist á góðum árangri á hverju þrepi fyrir sig - í þeirri sömu röð.
2. að hver þroskaviðfangsefni og þroskaþróun sé komin til sögunnar að einhverju leyti áður en þess úrslitastund rennur upp.

Segi maður til dæmis að hagkvæm staða grunntrausts gegnt vantrausti, þ.e. mörg merki um traust en fá um vantraust, sé fyrsta merkið um félagssálfræðilega aðlögun barnsins, jákvæð staða sjálfstæði gegnt lítt áberandi teiknum um sjálfsefa ög skömm sé merki um félagslega aðlögun þess á öðru þrepinu, þá sést að uppsetningin á myndinni gefur til kynna fjölda mikilvægra vensla milli þessara tveggja þrepa sem og grundvallar staðreyndir sem tengja þau saman. Barnið sem fer í gegnum þessi stig kljáist við spennurnar sem rísa, fer að ganga betur og nær að lokum viðvarandi tökum á því stigi sem það þá er á. En þau hljóta öll að vera til staðar í einhverju formi allt frá fyrstu stund því að hver aðgerð kallar eftir samræmingu við þær sniðurstöður sem fyrr voru unnar úr þróunarstarfinu.. Barn getur líka sýnt eitthvað sem líkist sjálfstæði allt frá upphafi til dæmis með því að reyna í ergelsi að hrista sig laust þegar því er haldið. Samt sem áður er það yfirleitt ekki fyrr en á öðru æviári sem það byrjar að prófa sig áfram gegn öllu því sem mælir og vinnur gegn því að það verði sjálfstæður eða ósjálfstæður einstaklingur. Það er ekki fyrr en þá sem barnið er tilbúið til að takast á við umhverfið, en það er að mörgu leyti með einhverja köllun til að koma á margvíslegan hátt inn hjá barninu sínum sérstöku hugmyndum um sjálfstæði og þröngvun. Umhverfið leggur þannig markvert til andlegrar heilsu og persónuþroska barnsins í þess menningarheimi. Það eru þessi mót einstaklingsins við umhverfið og þær spennur sem þar af hljótast sem sem hér hefur verið reynt að lýsa fyrir hvert þrep. Myndin gefur til kynna hvernig þróunin færist frá einu þrepi til þess næsta þannig að næsta þrep kemur síðar til sögunnar en hið fyrra og seinna barn á seinna þrepinu hefir til hagnýtingar allt það sem það lærði og þroskaði með sér á því fyrra. Engu að síður er einnig rúm fyrir breytileika bæði í aldri og þróun. Einstaklingur eða menningarheimur getur þurft mjög langan tíma til að vinna á fyrsta þrepinu og sá tími færir starfið frá reit A1 til A2 og svo þaðan til B2 en einnig gæti komið sú staða að tíminn á fyrsta stigi styttist vegna ytri aðstæðna og innri aðstæðna barnsins og þá mundi hin hraðari framvinda færa þróunina frá reit A1 til B1 og þaðan til B2. Sérhver slík flýting eða seinkun er þó ávallt talin hafa endurmótandi áhrif á síðari þrep.

Þeir hafa oft notað orðalag sálgreiningarsinna á lýsingum hinna ýmsu eiginleika til að taka út þann þáttinn sem virðist þrungnari af jákvæðum eiginleika og styrk og gera úr honum sérstakt eftirkeppnisatriði, kalla hann sérstakt þroskamerki.

Þessi heiti eru skáletruð í eftirfarandi lista.

Sjálfum hefur mér aðeins tekist að vinna frekar með grunn-kostinn sem ég nefni trúmennsku.

Heild þessara átta þroskastiga er hins vegar samstætt og um leið - í heild opið fyrir ítarlega umræðu bæði um hugtök, fagheiti og aðferðir.

1. Grunn-traust eða vantraust:  Hvatir og von
2. Sjálfstæði eða skömm og efi: Sjálfstjórn og viljastyrkur
3. Sjálfstæði eða sektartilfinning: Stýring og markmið
4. Iðjusemi eða minnimáttarkennd: Tæki og hæfni
5. Sjálfsmynd eða hlutverkarugl: Trúfesti og trúmennska
6. Nánd eða firrð: Tengsl og ást
7. Framþróun eða stöðnun: Framleiðsla og umhyggja
8. Sjálfsheildun eða örvænting: Fráfall og dómgreind

Skáletruðu orðin nefnast grunn-kostir vegna þess að án þeirra og endurkomu þeirra meðal kynslóðanna missa öll önnur og breytilegri kerfi mannlegra gilda anda sínum og hætta að eiga við. Eini þátturinn í þessum lista sem ég mér hefur enn tekist að gera ítarlegri grein fyrir er trúmennskan (sjá Youth, Change and Challenge, E.H.Erikson, editor, basic Books, 1963). Listinn í heild sinni nær hins vegar yfir heildar hugtakaheim þar sem fjölmargt er opið fyrir umræðu bæði um fagheiti og aðferðir.