Þóra
Vigfús-
dóttir: |
Herdís Jakobsdóttir
Fyrir röskum
tveim áratugum var ég stödd á kvennafundi í Reykjavík. Á bekk fyrir framan mig
sezt há, grönn og höfðingleg kona, sem heilsar sessunauti mínum, Laufeyju
Valdimarsdóttur, með svo hlýju brosi að mér fannst geisla um mig um leið. Þessi
kona var Herdís Jakobsdóttir, sem ég sá þá í fyrsta sinn. |
Áttræð
baráttu-
kona |
Árin hafa liðið, en engin sýnir okkur
betur en Herdís, sem okkur er sagt að hafi orðið 80 ára í sumar, að það er hægt
að vera ungur og brennandi í andanum þótt árin færist yfir. Bros hennar er
alltaf jafn hlýtt og geislandi. Áhuginn fyrir réttinda- og menningarmálum jafn
heitur og vakandi. Fram á þennan dag hefur hún tekið virkan þátt í margvíslegum
félagsmálum kvenna, sótt fundi öðrum konum betur og hefur með fordæmi sínu þar
eins og öðru fleiru hvatt hinar yngri til að vera vakandi fyrir þeim
réttindamálum, sem konur þurfa enn að heyja baráttu fyrir. Því þótt 40 ár séu
liðin síðan íslenzkar konur fengu kosningarétt og kjörgengi til Alþingis, verða
þær enn þann dag í dag að berjast fyrir jafn sjálfsögðu réttindamáli sem því, að
konur fái sömu laun fyrir sömu vinnu. |
Bríet
Bjarn-
héðins-
dóttir |
Konurnar sem á áratugunum fyrir og eftir aldamót fylktu sér
til eldheitrar baráttu fyrir þeim réttindum sem nútíma íslenzka konan nýtur
og lögðu krafta sína fram í menningar- og sjálfslæðisbaráttu þjóðar sinnar,
eiga okkar dýpsta þakklæti og aðdáun skilið.
Þegar Bríet Bjarnhéðinsdóttir hóf sitt mikla brautryðjandastarf á sviði
kvenréttindamála hér á
landi þá vitum við að margar af gáfuðustu og víðsýnustu konum þeirra tíma
fylktu sér undir merki hennar. Nöfn þeirra þekkjum við flest og öll vitum
við einnig að í þeirra hópi var Herdís Jakobsdóttir. Nú finnst okkur það
eins og saga aftan úr grárri forneskju að þessar konur urðu fyrir andúð og
jafnvel ofsóknum fyrir að krefjast þess að konur fengju kosningarétt og
aðgang að skólum og menntastofnunum eins og karlmenn. |
Í
föður-
garðiMenn-
ingar-
á-
hugi
og
Víð-
sýni |
Kvenfrelsisbaráttan var því nátengd
menningar- og frelsisbaráttu þjóðarinnar og því hefur Herdís Jakobsdóttir ekki
lært á skólabekk hina stórbrotnu sögu þjóðarinnar frá aldamótahvörfum, heldur
lifað hana sjálf frá því hún ólst upp í föðurgarði hjá fðður sínum,
hugsjónamanninum og brautryðjandanum Jakobi Hálfdanarsyni.
Herdísi er menningaráhugi og
víðsýni í blóð borin. Í því sambandi má geta þess að hún var ein af stofnendum
Menningar- og friðarsamtaka íslenskra kvenna þegar það félag var stofnað fyrir
nokkrum árum og ein af þeim konum sem skrifaði í fyrsta hefti Melkorku, tímarit
kvenna. Eins og kunnugt er var hún um tuttugn ára skeið formaður Sambands
sunnlenzkra kvenna og lét til sín taka þar um margvísleg umbótamál, og um margra
ára
skeið beitti hún sér af alhug fyrir stofnun húsmæðraskóla að Laugarvatni. Ein
samstarfskona hennar komst svo að orði í afmælisgrein að brennandi ættjarðarást
og mannkærleikur hafi alla tíð mótað athafnir hennar og starf. |
|
Eftirfarandi viðtal átti Melkorka við Herdísi í tilefni
afmælisins í sumar: |
Tor-
fært
um
mennta-
veginn |
Ég er fædd á Grímsstöðum við Mývatn
5. ágúst 1875, ólst þar upp til átta ára aldurs, en þá flutti faðir minn, Jakob
Hálfdanarson, með fjölskyldu sína til Húsavíkur. Við vorum sjö systkinin sem
komumst til fullorðins ára. Eins og kunnugt er var faðir minn einstakur
hugsjónamaður og brautryðjandi kaupfélagsstefnunnar hér á landi, enda var hann
alla tíð blásnauður af þessa heims gæðum og fórnaði öllum kröftum í þágu þeirrar
hugsjónar sem hann barðist fyrir. Um skólamenntun okkar barnanna var því ekki að
tala, þó fór elzta systir mín á kvennaskólann að Laugalandi og ég og Aðalbjörg
systir mín fórum til Danmerkur um
aldamótin og
dvöldumst þar nokkurn tíma.
|
Góð
rithönd
heppi-
leg
fyrir
lið-
sinni
við
verslun-
inaMann-
rétt-
indi |
Þótt við systkinin ættum þess ekki
kost að sitja mörg ár á skólabekknum var mér snemma ljóst hvílíkt uppeldisgildi
það hafði að alast upp undir handarjaðri föður míns. Það var skóli út af fyrir
sig að heyra hann ræða áhugamál sín, og hinar nýju stefnur sem voru að skjóta
upp kollinum hér heima, við sveitunga sína og samstarfsmenn. Við ólumst upp í
andrúmslofti stórra framtíðardrauma. Mér er óhætt að segja að öll fjölskylda
okkar fylgdi föður mínum að málum og lagði allt í sölurnar, svo að hann gæti
gefið sig að hinu erfiða brautryðjendastarfi hins nýstofnaða kaupfélags. Ég man
að mamma sagði stundum þegar þröngt var í búi: Þú hugsar ekkert um börnin þín;
en eigi að síður var hún honum samhent og skildi hann vel. Mér vildi það happ
til að ég skrifaði snemma góða rithönd og fór því fljótt að hjálpa föður mínum
við skriftir og afgreiðslu. Á heimili okkar var mesti gestagangur og erill frá
morgni til kvölds eins og á hóteli, en þó vannst föður mínum oft tími til að
lesa fyrir okkur, og ef hann var mikið þreyttur tók hann í prjóna; honum fannst
það hvíla sig bezt. Hann lagðist aldrei fyrir á daginn.
Mannréttindi
og jafnaðarmannahugsjónin voru mikið rædd á heimili mínu. Faðir minn var
fulltrúi á Alþingi þjóðhátíðarárið 1874 þegar nýjum áfanga var náð í frelsis- og
sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar og varð fullur af eldmóði fyrir umbótum og
menningarmálum. |
|
Kynntist þú ekki snemma kvenréttinda- eða
kvenfrelsisbaráttunni? |
Bríet
Bjarn-
héðins-
dóttir |
Jú, þeim málum kynntist ég
tiltölulega mjög snemma, því Bríet Bjarnhéðinsdóttir varð kennslukona hjá
Guðjonsen 1896 og er mér óhætt að fullyrða að flestum frístundum sínum hafi hún
varið heima hjá okkur.
Hún hafði unun
af að tala við föður minn. Bríet hélt því þá strax fram eins og oft seinna að
karlmennina þyrfti hún fyrst og fremst að vinna til fylgis við jafnréttismálið
og fá þá til að skilja að hæfileikar konunnar væru bundnir í dróma þar til hún
fengi jafnrétti í þjóðfélaginu. |
|
Fannst þér ekki forustuhæfileikar Brietar koma fljótt í ljós?
|
Fyrir-
lestur
Bríetar
1887
um
menntun
kvenna |
Ég tel að frá því hún hélt
fyrirlestur sinn 1887 um menntun kvenna" í Reykjavík, sem vakti geysilega
athygli þar sem þetta var í fyrsta sinn að kona hélt opinberan fyrirlestur,
hafi hún tekið forustuna í því að íslenzkar konur fengju jafnrétti við karlmenn.
Ég vil taka fram að það þótti ekki beint fínt" í þá daga að fylgja Bríeti að
málum. Það var eitthvað áþekkt því að vera
kommúnisti eða
sósíalisti nú á dögum. Það var 19. júní 1915 sem lögin um kosningarétt kvenna
gengu í gildi eins og kunnugt er. Og þó þar hafi merkum áfanga verið náð eftir
hatramma og skelegga baráttu mætra kvenna, þá varð Bríet eins og margar fleiri
konur, sem áttu sér bjartar vonir í sambandi við jafnréttislöggjöfina, fyrir
vonbrigðum um það, hve konur reyndust tómlátar að nota frelsi sitt og knýja fram
algert jafnrétti. Þessvegna eru mörg réttindamál kvenna í dag aðeins
pappírsréttindi eins og t. d. jafnréttið í launamálum, og það eftir að við höfum
haft kosningarétt í 40 ár. Þann eldmóð og dirfsku sem einkenndi forvígiskonur
kvenréttindamálanna á fyrstu tugum aldarinnar virðist vanta tilfinnanlega daginn
í dag. |
|
Varst þú ekki ein af stofnendum Kvenfélags Húsavíkur?
|
Samtök
kvenna
og
heimilis-
iðnaður |
Jú, og við allar systurnar. Það var
stofnað 1895 og var fyrsti formaður þess frú Elísabet prestsfrú á Grenjaðarstað.
Ólafía Jóhannesdóttir, bróðurdóttir Benedikts sýslumanns, dvaldist oft hjá
frænda sínum og má segja að fyrir hennar áhrif og atbeina hafi félagið verið
stofnað sem deild úr hinu íslenzka kvenfélagi, en það barðist eins og kunnugt er
fyrir stofnun innlends háskóla. Félagið okkar á Húsavík barðist fyrir allskonar
umbótamálum, hannyrðakennslu og síðar trjárækt. Ég kenndi handavinnu eftir að ég
kom heim frá Danmörku, aðallega vefnað, og 1916 var ég styrkt af
heimilisiðnaðarfélaginu til að halda handavinnunámskeið, sem var einn liður í
menningarstarfsemi kvenfélaganna, en þeim fjölgaði óðum í landinu. Ég tel að
eftir að konur fengu almennan kosningarétt og kjörgengi í bæjarmálum 1908 hafi
þær almennt farið að hugsa meir út í þjóðfélagsmál, þótt það væri ó-kvenlegt".
Það var sterkur áróður í þá daga gegn kvenréttindamálum, það voru hjálpar og
líknarstörf, sem þóttu þá aðeins við hæfi góðra kvenna. |
|
Hve lengi varstu formaður Sambands sunnlenzkra kvenna?
|
Sam-
band
sunn-
lenskra
kvenna |
Ég var formaður þess í 20 ár, frá því það var stofnað 1928.
Námskeið voru haldin á vegum þess árlega og lét Sambandið ýms mál til sín taka.
En einkum var það stofnun húsmæðraskóla á Suðurlandi sem var efst á baugi. Okkur
fannst vera kominn tími til að Suðurlandsundirlendið eignaðist fullkominn skóla
fyrir væntanlegar húsmæður. Ég bar mikið fyrir brjósti að skólinn yrði
staðsettur á Laugavatni. Ég aðhylltist þá stefnu að hafa húsmæðraskólana í
sambandi við héraðsskóla, taldi að með því tækist betur að útvega góða
kennslukrafta að skólanum, sund og íþróttir hægt að stunda þar sem slíkir skólar
voru fyrir, en ekki að einangra þá eins og margar mætar forvígiskonur þessara
mála vildu gera. |
Bjarni
á
Laugar-
vatni |
Þegar Bjarni Bjarnason, skólastjóri á Laugavatni hófst handa með
að byrja á húsmæðrakennslu þar á staðnum 1942, spurði hann stjórn sambandsins
hvort við hefðum nokkuð við það að athuga. En frá okkar bæjardyrum séð var
skynsamlegra að byrja í smáum stíl og þreifa sig áfram, heldur en að ráðast
strax í miljónabyggingu og binda sér bagga sem allt mundi svo sliga. Nú er
glæsilegur húsmæðraskóli starfræktur á Laugavatni og draumurinn orðinn að
veruleika. |
Ó!
Engin
vinnu-
kona?! |
Já, úr því við erum að tala um húsmæðraskóla dettur mér í hug
dálítil brosleg röksemd eins alþingismanns gegn því að austfirzkar konur fengju
slíkan skóla á Austurlandi, en það var mikið áhugamál þeirra um aldamótin.
Háttvirtur alþingismaðurinn benti á að ef slík firn yrðu að veruleika mundi
engin vinnukona fást í heldri hús á landinu! |
Enn
engin
kona
á
Alþingi |
Annars er ekki úr vegi að rifja upp ýms stórmál sem konur hafa
beitt sér fyrir. Ég nefni háskólamálið, þann mikla skerf sem þær lögðu til að
við fengjum innlendan háskóla. Landspítalinn. Hressingarhælið í Kópavogi. Ég hef
oft hugsað að mörg konan væri betur komin á Alþingi en margur sem þar situr. Og
það vildi ég segja við íslenzkar konur í dag að við getum ekki talað um það
kinnroðalaust að eiga enga konu á Alþingi. |
Áherslur
á mikil-
væg
málefni |
Annars er ekki úr vegi að rifja upp ýms stórmál sem konur hafa
beitt sér fyrir. Ég nefni háskólamálið, þann mikla skerf sem þær lögðu til að
við fengjum innlendan háskóla. Landspítalinn. Hressingarhælið í Kópavogi. Ég hef
oft hugsað að mörg konan væri betur komin á Alþingi en margur sem þar situr. Og
það vildi ég segja við íslenzkar konur í dag að við getum ekki talað um það
kinnroðalaust að eiga enga konu á Alþingi. |
Konur
á
þing!! |
Ég minnist brautryðjendanna sem
skáru upp herör gegn hleypidómum og hindurvitnum, gagnteknar af frelsisþrá.
Mundi þær hafa dreymt um að eftir 40 ára kosningarétt og kjörgengi yrðu
íslenzkar konur að berjast fyrir atvinnulegu jafnrétti, og helmingur
þjóðarinnar, konurnar, ætti engan fulltrúa á Alþingi. |
Baráttan
heldur
áfram!! |
Nei, réttindabaráttu íslenzku
konunnar er ekki lokið, segir Herdís með áherzlu. Sú barátta heldur áfram þar
til konur fá viðurkennt algert launajafnrétti. Fyrir einkennilega rás
viðburðanna lifi ég nú aftur nýja sjálfstæðisbaráttu þjóðarinnar, ellefu árum
eftir að við öðluðumst aftur hið langþreyða fullveldi og þeirri baráttu lýkur
ekki fyrr en herstöðvar og erlendur her hverfur úr landi. Mætti íslenzkum konum
í dag auðnast, eins og svo oft áður í sögu okkar, að vera vökumenn þjóðarinnar,
og eldmóður, dirfska og drengskapur gömlu
brautryðjendanna, karla og kvenna, vera okkur öllum fordæmi til eftirbreytni.
|
|
Þ.V. |
Þóra Vigfúsdóttir tók viðtalið við Herdísi
og skrifaði þessa viðtalsgrein í Melkorku. |
Sama
tekt
GGí |
Sjá einnig
samantekt Guðrúnar Gísladóttur um Herdísi.
Birtist í bókinni:
Gengnar slóðir -
Samband sunnlenskra kvenna fimmtíu ára
1928-1978 |
| >> |
Til baka >
Jakob Hálfdanarson |
